Đạo đức trong nghiên cứu khoa học là bài học nhập môn cho những ai bước vào nghiên cứu. Điều này cũng giống như sinh viên Trường đại học Y, khi tham dự lễ tốt nghiệp phải đọc lời thề Hippocrates thiêng liêng.
Nghiên cứu hay... xâm phạm thân thể học sinh?
Tuy nhiên, đọc thông tin: "Sự thật về chuyện hàng trăm học sinh bất ngờ bị...lấy máu" ở Nghệ An trên báo Dân Trí[1], bản thân người viết không khỏi giật mình vì cách làm khác người và có lẽ chỉ có ở Việt Nam hoặc các nước Phi Châu nghèo đói.
Qua cách giải thích của lãnh đạo Trường ĐH Y khoa tại t/p Vinh, Sở Y tế tỉnh Nghệ An, và UBND huyện Quỳ Hợp, có thể thấy đây là một đề tài nghiên cứu có ý nghĩa "được UBND tỉnh Nghệ An giao cho Trường ĐH Y khoa tại Vinh nghiên cứu đề tài khoa học Hậu quả của hôn nhân cận huyết thống.
Bởi trong những năm qua, trên địa bàn tỉnh Nghệ An tình trạng hôn nhân "cận huyết" khá phố biến, gây hậu quả nghiêm trọng cho nòi giống sau này, nên tỉnh có chủ trương và giao cho Trường ĐH Y khoa Vinh thực hiện đề tài này.
Tuy nhiên, việc Trường ĐH Y khoa Vinh tổ chức hai đoàn lấy 1.250 mẫu máu để phục vụ đề tài Nghiên cứu đặcđiểm dịch tễ bệnh Thalassemia và một số yếu tố liên quan ở trẻ em dân tộc Thái và Mông ở Nghệ An, chỉ nghe theo lời của chính quyền, là đã thực hiện thủ tục hành chính và tiến hành lấy máu. Mà không có hề có bất kỳ sự giải thích rõ ràng cho bản thân học sinh và phụ huynh, là việc làm hoàn toàn không phù hợp với chuẩn mực đạo đức xã hội và đạo đức nghiên cứu khoa học.
Quan trọng hơn, việc lấy máu để làm nghiên cứu mà không nhận được sự đồng ý của học sinh và cha mẹ học sinh hay người giám hộ chính là việc xâm phạm thân thể của người khác vốn được hiến pháp và pháp luật của Nhà nước Việt Nam bảo vệ.
Ở các nước tiên tiến trên thế giới, cán bộ làm nghiên cứu khoa học ở các trường ĐH, và các viện nghiên cứu cần phải hết sức cẩn trọng khi tiến hành nghiên cứu. Và trên hết là phải hoàn thành tất cả các thủ tục qui định nghiêm ngặt về đạo đức, dành cho người nghiên cứu thông qua việc đáp ứng các tiêu chuẩn của Hội đồng Đạo đức của trường ĐH nơi ứng viên đang theo học hoặc làm việc.
Các tiêu chuẩn đạo đức này càng trở nên nghiêm ngặt khi ứng viên tiến hành các đề tài nghiên cứu liên quan đến các lĩnh vực như y tế, sức khỏe hoặc các đối tượng dễ bị tổn thương như trẻ em, thai phụ, học sinh mẫu giáo, phổ thông và ngay cả các loài vật nuôi.
|
|
.jpg)
Theo đó, tất cả những đối tượng mà nhà nghiên cứu muốn tiếp cận đều có quyền từ chối không tham gia vào đề tài nghiên cứu. Hoặc đồng ý tham gia vào lúc đầu nhưng đến giờ chót lại đổi ý, thì nghiên cứu viên cũng phải chấp nhận, vì đây là quyền cá nhân và không ai được phép ép buộc.
Chẳng hạn khi tiến hành nghiên cứu trên động vật nuôi như cá, thỏ, mèo, heo, gà .... nhà nghiên cứu buộc phải tuân thủ các qui định, làm sao cho động vật ấy ít bị đau, và sau khi nghiên cứu xong, số động vật ấy được giải quyết thế nào cho an toàn và mang tính nhân văn, chứ không phải đơn giản là mang về nhà... xơi.
Nhớ lại 10-15 năm trước đây, bản thân người viết bài thỉnh thoảng được đồng nghiệp ở trường ĐH "biếu tặng" một vài con cá hay một vài cân thịt heo mang về nhà ăn để... lấy thảo. Vì đây là "sản phẩm nghiên cứu khoa học" được thực hiện sau khi cá hoặc heo được giải phẫu để phục vụ cho đề tài nghiên cứu.
Khi đó, tôi và gia đình cảm thấy vui vì bữa ăn được cải thiện, nhưng chưa nhận thức được đó là hành động thiếu tính nhân văn vì không tuân thủ theo chuẩn mực đạo đức tiên tiến của nhân loại và nhà Phật.
Đạo đức nghiên cứu không được xem trọng
Có thể thấy ở Việt Nam ta, vấn đề đạo đức trong nghiên cứu khoa học ở các trường ĐH và các viện nghiên cứu không hề được xem trọng.
Việc ứng viên thực hiện đề tài muốn tiếp xúc ai hay tìm hiểu một vấn đề nào đó thường qua các mối quan hệ cá nhân, hoặc xin giấy giới thiệu của cơ quan nơi mình công tác, xin phép cơ quan hoặc cá nhân nơi mình muốn đến thực hiện đề tài nghiên cứu và thế là... xong.
Khi đó, cứ tiến hành phỏng vấn vô tư và tên tuổi của người tham gia trả lời phỏng vấn thường không được giữ kín.
Ngoài ra, người tham gia trả lời phỏng vấn thường không nhận được thông tin phản hồi từ người phỏng vấn để được biết nội dung trả lời có được phản ánh đầy đủ và chuẩn xác không (vấn đề này thường thấy ở các phóng viên báo đài).
Ở các trường ĐH Việt Nam cho đến nay hầu như chưa có trường nào có Hội đồng Đạo đức nghiên cứu khoa học (Human Research Ethics Committee)[2] như ở các nước tiên tiến, nhằm hướng dẫn ứng viên phải làm gì và làm như thế nào, để đạt được chuẩn mực đạo đức và nhân văn, mà một nhà nghiên cứu khoa học chân chính cần phải có.
Chính vì vậy, những sự cố đáng tiếc xảy ra như ở trường ĐH Y khoa ở Vinh hoặc ở một đơn vị nào khác là điều khó tránh khỏi.
Về thủ tục đạo đức khi tiến hành nghiên cứu, chẳng hạn đối với những đề tài nghiên cứu thông thường như xin phép phỏng vấn hoặc trả lời câu hỏi điều tra, trước tiên, ứng viên phải hoàn thành các mẫu đăng ký do Hội đồng Đạo đức của trường ban hành.
Sau đó, hội đồng khoa học ở cấp khoa sẽ đệ trình lên Hội đồng Đạo đức của cấp trường toàn bộ hồ sơ liên quan đến chuẩn mực đạo đức trong nghiên cứu của ứng viên. Sau khi được Hội đồng Đạo đức cấp trường chấp thuận, ứng viên cần có thư giới thiệu của giáo sư hoặc khoa/ bộ môn (nơi ứng viên học tập/ công tác) và gửi cho cá nhân hoặc cơ sở mà ứng viên muốn đến nghiên cứu tìm hiểu hay phỏng vấn.
Tiếp đó ứng viên phải tiếp cận và gửi một mẫu đồng ý (consent form) cho người được phỏng vấn. Trong đó, nêu đầy đủ các chi tiết về tên đề tài nghiên cứu, họ tên cán bộ nghiên cứu, cùng với nhiều đề mục khác. Để người được phỏng vấn đánh dấu đồng ý (yes) hay không đồng ý (no) rồi mới được phép tiến hành phỏng vấn hoặc khảo sát.
Còn ở Việt Nam ta vốn thường "đốt cháy giai đoạn", hoặc do điếc không sợ súng nên cứ làm bừa, nhất là đối tượng nghiên cứu lại không hiểu biết về quyền hạn của mình.
Để tham khảo, người viết xin cung cấp một mẫu giấy đồng ý tiêu biểu ở một trường ĐH Úc mà ứng viên phải gởi cho người tham gia trả lời phỏng vấn trước khi tiến hành phỏng vấn.
|
Phiếu đồng ý tham gia vào đề tài nghiên cứu của ứng viên: Đồng ý Không đồng ý |
Nói tóm lại, trước khi tiến hành nghiên cứu bất kỳ đề tài gì, hồ sơ nghiên cứu phải được thông qua Hội đồng Đạo đức của nhà trường. Mẫu đồng ý phải được gửi trực tiếp cho người tham gia đề tài hoặc trả lời phỏng vấn.
Nếu là bệnh nhân, người tàn tật, thai phụ hoặc trẻ em ở độ tuổi vị thành niên, thì càng cần phải cẩn trọng vì đây là đối tượng dễ bị tổn thương cần được pháp luật bảo vệ nghiêm ngặt.
Khi đó, ứng viên mới được quyền tiếp cận chứ không thể có chuyện muốn làm gì thì làm. Hay chỉ có hồ sơ hành chính/ giấy giới thiệu của chính quyền địa phương là xong, rồi muốn làm gì cũng được, kể cả việc làm thiếu tính nhân văn là ... đè học sinh xuống chích lấy máu để phục vụ cho nghiên cứu khoa học (!)
Thiết nghĩ việc xây dựng chuẩn mực đạo đức trong nghiên cứu theo chuẩn mực quốc tế cần được tiến hành gấp rút ở các trường ĐH và viện nghiên cứu Việt Nam trước khi quá muộn.
